काठमाडौं – आषाढ शुक्ल पूर्णिमाका दिन आज गायत्री, दीक्षा, वेद मन्त्र सुनाउने र शिक्षा दिने गुरुजनप्रति सम्मान भाव प्रकट गरी गुरु पूर्णिमा पर्व मनाइँदैछ।
‘गु’ को अर्थ अन्धकार र ‘रु’ अर्थ प्रकाश भनेर बुझिन्छ। ज्ञानरुपी प्रकाशले अज्ञानरुपी अन्धकारको नाश गराउने व्यक्तिलाई गुरु भनिने तन्त्रशास्त्र र धर्मशास्त्रका पुस्तकमा उल्लेख गरिएको धर्मशास्त्रविद् एवं नेपाल पञ्चाङ्ग निर्णायक विकास समितिका सदस्य प्रा. डा देवमणि भट्टराई बताउँछन्।
यस्ता गुरुलाई हाम्रो शास्त्रले ब्रह्मा, विष्णु र महेश्वरका रूपमा समेत मानेको छ। यसैले विभिन्न ग्रन्थमा यसो भनिएको पाइन्छ–
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु गुरुर्देवो महेश्वर :।
गुरु : साक्षात् पर ब्रह्म तस्मै श्री गुरवे नम : ।।
गुरु पूर्णिमा भनेको के हो?
गुरु पूर्णिमा हिन्दू, बौद्ध र जैन धर्मका अनुयायीहरूले मनाउने एक महत्वपूर्ण धार्मिक तथा सांस्कृतिक पर्व हो । यस पर्वमा आफ्नो जीवनका शिक्षक, गुरु, आचार्य तथा मार्गदर्शकप्रति श्रद्धा, समर्पण र सम्मान प्रकट गरिन्छ । यो पर्व विशेषतः आषाढ शुक्ल पक्षको पूर्णिमा तिथिमा मनाइन्छ । हिन्दू धर्मअनुसार यस दिन महर्षि वेदव्यासको जन्म भएको विश्वास गरिन्छ । वेदव्यासलाई सम्पूर्ण वेद, पुराण र महाभारतको रचयिता मानिन्छ । त्यसैले, यस दिनलाई ‘व्यास पूर्णिमा’ पनि भनिन्छ ।
को हुन् गुरु ?
गुरु शब्द ‘गु’ र ‘रु’ बाट बनेको हो । ‘गु’ को अर्थ अन्धकार र ‘रु’ को अर्थ प्रकाश दिने भनिन्छ । अर्थात् जो अज्ञानताको अन्धकारलाई हटाएर ज्ञानको प्रकाश दिन्छ, त्यो गुरु हो । गुरु न केवल शैक्षिक ज्ञान दिने व्यक्ति हो, तर आध्यात्मिक र नैतिक जीवनका पथप्रदर्शक पनि हुन् ।
गुरु बिना ज्ञान सम्भव छैन भन्ने मान्यता छ । वैदिक कालदेखि नै गुरुकुल प्रणालीद्वारा शिक्षा लिने प्रचलन थियो, जहाँ शिष्यहरू गुरुको आश्रममा बसेर विद्यादान प्राप्त गर्थे । गुरु पूर्णिमाको दिन विद्यार्थीहरू गुरुका पाउमा फूलमाला, अक्षता, दक्षिणा अर्पण गरी आशीर्वाद लिन्छन् ।
बौद्ध परिप्रेक्ष्यमा गुरु पूर्णिमा
बौद्ध धर्मअनुसार, गुरु पूर्णिमाको दिन गौतम बुद्धले आफ्ना प्रथम पाँच शिष्यलाई धर्मचक्र प्रवर्तन गरे- अर्थात् उनले पहिलोपटक बौद्ध धर्मको उपदेश दिएका थिए । त्यसैले यो दिन बुद्ध धर्मावलम्बीहरूका लागि पनि ऐतिहासिक र आध्यात्मिक दृष्टिले महत्वपूर्ण मानिन्छ ।
जैन धर्ममा पनि मान्यता
जैन धर्ममा, यो दिन महावीर स्वामीका मुख्य शिष्य इन्द्रभूति गौतमले दीक्षा ग्रहण गरेका थिए भन्ने मान्यता छ । त्यसैले यस दिन गुरुको स्मरण जैन धर्ममा पनि गरिन्छ ।
जीवनको प्रत्येक मोडमा एउटा प्रकाश खोजिन्छ त्यो प्रकाश जो अन्धकार हटाउँछ, दिशा देखाउँछ र आत्मा उज्यालो बनाउँछ । यही उज्यालोको प्रतीक हुन् गुरु, र तिनै गुरुहरूको सम्मानमा समर्पित महान दिन हो, गुरु पूर्णिमा ।
तर आजको युग प्रविधिले भरिएको छ, जहाँ ज्ञान क्लिकमा भेटिन्छ, शिक्षक मोबाइल स्क्रिनमा हुन्छन् र मार्गदर्शन गुगलले दिन्छ । यस्तो समयमै गुरु पूर्णिमाको सन्दर्भ अझ महत्वपूर्ण बन्दै गएको छ । किनभने आजको पुस्ता जुन आत्मसन्देह, प्रतिस्पर्धा र अनिश्चितताबीच बाँचिरहेको छ उसले गुरुको वास्तविक अर्थलाई गहिरो रूपमा बुझ्न थालेको छ ।
आजका युवा स्कूल, कलेज, अफिस वा जीवनका विभिन्न मोडमा केही यस्ता व्यक्तिहरू भेट्छन्, जसले उनीहरूलाई सोच बदल्न, आत्मविश्वास जगाउन, सही र गलत छुट्याउन सिकाउँछन् । ती व्यक्ति नै आजका सच्चा गुरु हुन् जसले केवल ज्ञान दिँदैनन्, तर जीवनको मूल्य सिकाउँछन् ।
गुरु अब केवल पण्डित, शिक्षक वा गुरुकुलका आचार्य मात्र छैनन् । गुरु त हरेक त्यो व्यक्ति हुन् जसले तपाईंलाई तपाईंभित्रको सच्चा ‘स्व’ चिनाउने आँखा दिन्छन् ।
अहिलेको पुस्ताले गुरु पूर्णिमालाई केवल विधि वा परम्परा नभई, ‘कृतज्ञताको पर्व’ को रूपमा हेर्न थालेको छ । यो दिन उनीहरूले आफ्नो जीवनमा योगदान दिने सबै व्यक्तिहरूलाई सम्झन्छन्-आमा, बाबु, शिक्षक, प्रेरक वक्ता, आध्यात्मिक गुरु वा आफ्नै अनुभवहरू जसले जीवनमा पाठ सिकाए ।
आज गुरु पूर्णिमा एउटा ‘आध्यात्मिक र मानवीय पुनःजागरण’ को अवसर बनेको छ । आधुनिक पुस्ताले अब यो पर्वलाई केवल अघिपछिको भजन, मन्त्र वा फूलमालासम्म सीमित नराखी, आत्म-चिन्तन र आत्मविकासको अवसरका रूपमा हेर्न थालेको छ ।
गुरु पूर्णिमा केवल विगतको सम्मान होइन, भविष्यको बीउ हो । जुन दिन हामी हाम्रो ‘जीवन गुरु’ सँग आत्मिक सम्बन्ध गाँस्छौं अनि सिकाइको त्यो उज्यालो रोप्छौं, जुन पुस्ता दरपुस्ता उज्यालो बनिरहन्छ ।
व्यास जयन्ती
आजै वेदलाई ऋग्वेद, यजुर्वेद, सामवेद र अथर्ववेद गरी चार भागमा विभाजन गरी यसको अर्थ बुझाउन सरल संस्कृत भाषामा १८ पुराण र १८ उपपुराणको रचना गर्नुहुने वेदव्यासको सम्झनामा व्यास जयन्ती पनि मनाइन्छ। आषाढ शुक्ल पूर्णिमाकै दिन वेद व्यास जन्मिएकाले यसै दिन व्यास जयन्ती मनाउने गरिएको हो।
व्यासले पुराण र उपपुराणका माध्यमबाट यस्तो सन्देश दिन खोएका छन्–
‘अष्टादश पुराणेषु व्यासस्य वचन द्वयम्।
परोपकार पुण्याय, पापाय परपीडनम् ।।
अर्थात् अरूको उपकार गरे धर्म हुन्छ, अरूलाई पीडा दिए पाप लाग्छ भनी मानवतावादी सन्देश दिएको छ। पाँचौँ वेदसमेत भनिने महाभारत पनि व्यासले नै रचना गरेका हुन्। यस अवसरमा आज देशभरका विभिन्न गुरुकुल, शिक्षालय एवं सङ्घ संस्थाले पनि गुरु पूर्णिमा पर्व मनाउने जनाइएको छ।